Greek and Arabic in the Middle Ages: projections and reflections. Abstracts

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Αθήνα, 9 Ιουνίου 2016

Ημερίδα

Ελληνικά και Αραβικά κατά τους Μέσους Χρόνους: προβολές και αντανακλάσεις

Greek and Arabic in the Middle Ages: projections and reflections

Grec et Arabe au Moyen-âge: projections et réflexions

Περιλήψεις ανακοινώσεων - Abstracts

Nadia-Maria el-Cheikh (American University of Beirut)

Comparative Work on Abbasid and Byzantine History: Some Examples

This presentation intends to stress the significance of using a comparative approach in trying to understand specific historical phenomena pertaining to early Islamic history.  My knowledge of trends in Byzantine historiography, the questions and methods Byzantinists use have often helped me in formulating my own questions and in following particular methodologies in my own research on Abbasid history.   I will highlight areas of my research that have greatly benefited from relying on work done in similar areas in the Byzantine field, namely my work the Abbasid court and on Abbasid ceremonial. 

Συγκριτική έρευνα μεταξύ αββασιδικής και βυζαντινής ιστορίας: παραδείγματα

Η παρουσίαση αυτή σκοπεύει να τονίσει τη σημασία της συγκριτικής προσέγγισης στην προσπάθεια κατανόησης  συγκεκριμένων ιστορικών φαινομένων που αφορούν στην πρώιμη ισλαμική ιστορία. Οι τάσεις που κυριαρχούν στη βυζαντινή ιστοριογραφία, τα θέματα και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν συχνά οι βυζαντινολόγοι, με ώθησαν να διαμορφώσω τα δικά μου ερωτήματα και να αναζητήσω λύσεις βάσει ειδικής μεθοδολογίας στην έρευνά μου σχετικά με την ιστορία των Αββασιδών. Θα ήθελα να υπογραμμίσω πόσο οι τομείς της έρευνας μου επωφελήθηκαν ιδιαίτερα από αντίστοιχες έρευνες στο βυζαντινό χώρο, και συγκεκριμένα όσον αφορά στην πολιτική και το εθιμοτυπικό των Αββασιδών.

Condylis Ηélène/Κονδύλη Ελένη

Πολιτισμικά περάσματα μέσα από λέξεις: Καλίλα ουα-Ντίμνα και Φιχρίστ.

Το αραβικό έργο Καλίλα και Ντίμνα (Καλίλα ουα-Ντίμνα) (8^ου αι. μ.Χ.) δείχνει ότι όντως, η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός της ήταν γνωστή στον αραβικό κόσμο, έτσι, σε έργο που έχει μεταφραστεί από την περσική στην αραβική γλώσσα υπήρχαν αναφορές σε αυτούσια κείμενα του Αριστοτέλη κλπ. Το Φιχρίστ, έργο που πραγματοποιήθηκε στη Βαγδάτη το 10^ο αιώνα περιέχει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά με την ελληνική γλώσσα και γραφή. Η μετάφραση του Καλίλα ουα-Ντίμνα που έγινε στην Κωνσταντινούπολη από τα αραβικά στα ελληνικά τέλη του 11^ου αιώνα, δείχνει επίσης ότι υπήρχε άριστη γνώση των αραβικών στους λόγιους κύκλους. Διαπιστώνεται από τα παραδείγματα μια αμφίδρομη τυπική επικονίαση όπου ο Εαυτός καλλιεργείται και αναπτύσσεται μέσα από τη γνώση του Άλλου.

Connaissance mutuelle du grec et de l`arabe: des mots-éclaireurs dans Kalîla wa-Dimna et le Fihrist.

Kalîla wa-Dimna est une œuvre arabe qui montre qu`au 8<sup>e</sup> siècle, la connaissance de la langue et de la culture grecques était active; le Fihrist, du 10<sup>e</sup> siècle, est passionnant par ses informations à propos de la langue et écriture grecques à Bagdad. Fin du 11<sup>e</sup> siècle à Constantinople, la traduction grecque de Kalîla wa-Dimna prouve la connaissance parfaite de l`arabe dans le cercle lettré des Comnènes. Des passages commentés de ces textes montreront que la connaissance  des uns servait à consolider la culture des autres.

Ε. Georgoudakis /Εμμανουήλ Γεωργουδάκης

Το Έπος του Διγενή Ακρίτα στην εκδοχή του Εσκοριάλ, μεταφέρει αφηγήσεις και εικόνες της Συρίας και του Νοτίου Ιράκ του 5ου και 6ου μ. Χ. αι.

Η περιγραφή των ανακτόρων του Διγενή μαζί με άλλα μεμονωμένα στοιχεία της νεοελληνικής δημοτικής ποίησης βρίσκουν τα πρότυπά τους στην Μέση Ανατολή και φανερώνουν την μεταφορά και ενσωμάτωση ανθρώπων και πολιτισμικών στοιχείων κατά την πρώιμη εποχή της Ισλαμικής Κατάκτησης της Συρίας.

Νίκος Kouremenos /Νίκος Κουρεμένος

Μεταξύ υπαινιγμού και καταδίκης: Η κριτική στην πρώιμη Ισλαμική κυριαρχία της Αιγύπτου μέσα από την Κοπτική λογοτεχνία.

Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στο χώρο της Κοπτο-Αραβικής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα στα λογοτεχνικά είδη της ιστοριογραφίας και της αποκαλυπτικής γραμματείας, σπάνιες είναι οι αναφορές στην Ισλαμική κυριαρχία στην Αίγυπτο που απαντώνται στα χριστιανικά κείμενα που σώζονται στη Κοπτική γλώσσα και χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 8ου αι. Φαίνεται πως η χριστιανική γραμματειακή παραγωγή στα Κοπτικά προτίμησε να παρασιωπήσει ή τουλάχιστον να αναφερθεί με έμμεσο τρόπο στις δοκιμασίες που υφίσταντο ο χριστιανικός από τους νέους κατακτητές κατά τον πρώτο αιώνα της αραβικής κυριαρχίας. Πράγματι, οι χριστιανοί συγγραφείς στην Κοπτική γλώσσα απέφυγαν σε γενικές γραμμές την ανοιχτή κριτική στην Ισλαμική εξουσία. Η Ομιλία στον Ιωνά που αποδίδεται στο Ζαχαρία επίσκοπο του Σχάι για παράδειγμα αποτελεί χαρακτηριστική μαρτυρία της συγκεκριμένης στάσης. Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας προσπαθεί με έμμεσο τρόπο, χρησιμοποιωντας την αλληγορική ερμηνεία της Αγίας Γραφής, να ασκήσει κριτική στη συμπεριφορά των Αράβων κατακτητών της Αιγύπτου έναντι του χριστιανικού πληθυσμού. Η αποκαλούμενη Αποκάλυψη του Ψευδο-Αθανάσιου, ωστόσο, αποτελεί αξιοσημείωτη εξαίρεση στην οποία περιλαμβάνεται μια σκληρή περιγραφή της Ισλαμικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο ενώ ταυτόχρονα οι Άραβες παραλληλίζονται με το τέταρτο τέρας της Αποκάλυψης του Δανιήλ. Σκοπός της παρούσας ανακοίνωσης αποτελεί η ανάλυση του περιεχομένου και η σύγκριση των αναφορών των δυο προαναφερθέντων Κοπτικών κειμένων στη πρώιμη Ισλαμική κυριαρχία στην Αίγυπτο ώστε διακριβωθούν τα κοινά τους σημεία και να γίνει μια προσπάθεια να τοποθετηθούν στο ιστορικό, κοινωνικό και λογοτεχνικό τους πλαίσιο.

Maria Leontsini /Μαρία Λεοντσίνη

Ανακαλύπτοντας, ανταλλάσσοντας και δοκιμάζοντας: η διατροφική εμπειρία ανάμεσα στον βυζαντινό και τον αραβικό κόσμο

Discovering, sharing and tasting: dietary experience between the Byzantine and Arab world

The Arab expansion in the Mediterranean hindered the rhythms of commercial transactions although the movement of goods had been already moderated by the crisis of the sixth century. High-value and high-profit merchandise of the East soon, however, began to circulate in Byzantium and the West, and the attraction for spices and flavorings became a trend of the Middle Byzantine period. Besides sugar and ginger that were so far established symbols of high standard diet, some agricultural products, known from very old in the East (such as fruit and vegetables: lemons, aubergines and spinach), appear into the Byzantine meals from eleventh century on. On the other hand, the term rūmī, which comes up in Arab texts of gastronomy, referred to particular products originating from the regions under Byzantine rule, and signified the mutual adoption or even the recognition of nutritional and dining regularities belonging to different cultural backgrounds.

Ι. Malevitis /Μαλεβίτης Ηλίας

Η αποκαλυπτική γραμματεία Βυζαντινών και Μουσουλμάνων στις αρχές του 8ου αιώνα και η Κωνσταντινούπολη: εσχατολογικές προσδοκίες ως επιβεβαίωση και ερμηνεία του ιστορικού παρόντος

Κατά τα τέλη του 7ου αιώνα γίνεται αντιληπτό από τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής και του Βυζαντίου ότι οι Άραβες κατακτητές αφ’ ενός δεν είναι παροδικοί αφ’ ετέρου αποτελούν μια ξεχωριστή και διακριτή πολιτικο-θρησκευτική οντότητα. Η καταφυγή τους στην αποκαλυπτική-εσχατολογική προοπτική καθίσταται τώρα η ερμηνευτική τους απόπειρα κατανόησης της νέας πολιτικο-θρησκευτικής πραγματικότητας. Ταυτόχρονα όμως και οι Μουσουλμάνοι Άραβες προσφεύγουν σε μια αποκαλυπτική-εσχατολογική έκφραση της ιστορίας προκειμένου να επιβεβαιώσουν την ορθότητα της πίστης τους, μέσα από την ιστορική της κατίσχυση. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αυτή η αμφίπλευρη αποκαλυπτική ένταση που ξεκινά στη Μέση Ανατολή κατατείνει προς την Κωνσταντινούπολη, όπου και επικεντρώνεται η ιστορική σύγκρουση των δύο εχθρών κατά τις αρχές του 8^ου αιώνα. Η επακόλουθη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (717/718 μ. Χ.), ως ιστορική πραγμάτωση των αποκαλυπτικών-εσχατολογικών προσδοκιών, σηματοδοτεί πλέον και την απαρχή της διαμόρφωσης της Βυζαντινής απάντησης απέναντι στην Ισλαμική πρόκληση.

Manolis Marudis Ulbricht /Μανώλης Μαρούδης -Ulbricht

Ο «Coranus Graecus» [sic] και νέες προσεγγίσεις στις ελληνο-αραβικές σπουδές

Η ανακοίνωση θα παρουσιάσει τα αποτελέσματα μίας μακροχρόνιας έρευνας πάνω στην παλαιότερη μετάφραση του Κορανίου, η οποία σώζεται στην ελληνική γλώσσα αποσπασματικά, στο πολεμικό έργο του Νικήτα του Βυζαντίου (9^ος αι. μ. Χ.) «Ἀνατροπὴ τοῦ Κορανίου», σε ένα μοναδικό κώδικα, που βρίσκεται σήμερα στο Βατικανό (Vat. gr. 681). Η εργασία με τίτλο «Coranus Graecus» συγκρίνει την ελληνική μετάφραση αγνώστου συγγραφέα του 8^ου/ 9^ου αιώνα με το αραβικό πρωτότυπο, αναλύει και σχολιάζει τις μεταξύ τους διαφορές. Συγκρινόμενη με το σημερινό αραβικό κείμενο του Κορανίου η μετάφραση περιέχει - μολονότι σε γενικές γραμμές ακολουθεί πιστά το πρωτότυπο - μερικές διαφοροποιήσεις γλωσσικά λεπτές, θεολογικά όμως υψίστης σημασίας, με αποτέλεσμα να φαίνεται πως είμαστε αντιμέτωποι με μια χριστιανική ερμηνεία του Κορανίου, μία ιδιαίτερη αντίληψη για το Κοράνι, η οποία μας πληροφορεί για την ίδια την ιστορία του ιερού κειμένου των Μουσουλμάνων. Η εργασία προσεγγίζει το θέμα διεπιστημονικά, εξετάζοντας τόσο ζητήματα της Βυζαντινολογίας όσο και ζητήματα που αφορούν την Κορανιολογία, με προοπτικές Χριστιανικής καθώς και Ισλαμικής Θεολογίας και μεθόδους της Ελληνικής και Αραβικής Φιλολογίας, μέσω των οποίων η εργασία επεξεργάζεται το υλικό συστηματικά και το εξετάζει στα συμφραζόμενα της εποχής του.

Εν προκειμένω το εγχείρημα εξετάζει μια πρώιμη μορφή διαθρησκειακού διαλόγου, το οποίο μπορεί να εξελιχθεί σε μία μελέτη ονομαζόμενη «Corpus Coranicum Byzantinum» για το Κοράνι ως μέσο «ιερής-αποκαλυπτικής» γνώσης από τη προοπτική των Χριστιανών Ρωμαίων. Μία τέτοια μελέτη στα πλαίσια των ελληνο-αραβικών σπουδών προϋποθέτει την έρευνα όλων των υλικών εκφάνσεων του Κορανίου σε βυζαντινά χειρόγραφα. Επιπλέον, με τη βοήθεια των μεθόδων των Digital Humanities, πρόκειται να εξεταστεί συστηματικά το σύνολο των ελληνικών αποσπασμάτων του Κορανίου, τα οποία μας παραδίδονται. Στόχος είναι η κατάρτιση μιας βάσης δεδομένων, μέσω της οποίας να περιγράφονται οι παραδόσεις και μετασχηματισμοί του κειμένου του Κορανίου σε έργα γραμμένα από χριστιανική οπτική. Το επεξεργασμένο με αυτό τον τρόπο υλικό θα διατεθεί ύστερα για την περαιτέρω έρευνα, όχι μόνο των διαδικασιών μεταφοράς της γνώσης για το Κοράνι αλλά και της κάθετης άρνησης σχετικά με την θεολογική του αξία στα απολογητικά-πολεμικά έργα των Βυζαντίων εναντίων του Ισλάμ.

Ι. Psaroudakis /Ψαρουδάκης Ιωσήφ

Πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Βυζαντινών κι Αράβων, τέλη 8^ου-αρχές 9^ου αιώνα

Η περίοδος του χαλίφη Χαρούν αλ-Ρασίντ (780-809 μ.Χ.) θεωρήθηκε ήδη από τους ιστορικούς του 19^ου αιωνα ως η «χρυσή εποχή» του Αββασιδικού Χαλιφάτου. Ένας μέρος της δόξας και της φήμης του ο Χαρούν αλ-Ρασίντ το κέρδισε χάρη στην επιθετική του πολιτική κατά του Βυζαντίου. Το 782 μ.Χ. ο αββασιδικός στρατός υπό την ηγεσία του Χαρούν αλ-Ρασίντ έφτασε μέχρι την ασιατική ακτή του Βοσπόρου, ενώ οι οργανωμένες σε ετήσια βάση εκστρατείες του προκαλούσαν σημαντικές φθορές σε διάφορες περιοχές της βυζαντινής Μικράς Ασίας. Την ίδια περίοδο, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρισκόταν ίσως σε μια από τις πιο κρίσιμες φάσεις της έως τότε ιστορίας της. Η Ειρήνη η Αθηναία, η πρώτη γυναίκα κάτοχος του βυζαντινού θρόνου, αναγκάζεται να εξαγοράσει την ειρήνη από τους Άραβες προσφέροντας στο χαλίφη μεγάλα χρηματικά ποσά, ενώ την ίδια στιγμή από τη Δύση ο Κάρολος ο Μέγας την καλεί σε γάμο, προκειμένου να ενώσει τα εώα με τα εσπέρια. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, ήταν άραγε δυνατή η πολιτισμική προσέγγιση μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων; Σε μια περίοδο δηλαδή σφοδρών στρατιωτικών συγκρούσεων και ακραίου διπλωματικού πολέμου (ο Χαρούν αλ-Ρασίντ αποκαλεί σε επιστολή του τον διάδοχο της Ειρήνης, Νικηφόρο Α’, «ρωμαϊκό σκυλί»), υπήρχε «χώρος» για ανταλλαγές επιστημονικής γνώσης και καλλιτεχνικές αλληλεπιδράσεις; Το ερώτημα αυτό θα επιχειρήσω να απαντήσω, αξιοποιώντας τα αποτελέσματα της έρευνας την οποία διεξάγω για τη διδακτορική μου διατριβή.

Μ. Pyrovolaki /Πυροβολάκη Μαρίνα

Ο υβριδισμός του «Εαυτού» και του «Άλλου» στην ιστορική αφήγηση του Αλ-Τάμπαρι (224-310 ε.Ε./839-923 μ.Χ.)

Η ομιλία αναλύει τμήμα από το περίφημο χρονικό «Ιστορία των Προφητών και Βασιλέων», συγκεκριμένα το αφηγηματικό έτος που συμπίπτει με την έναρξη και το τέλος της πρώτης εκστρατείας των συντρόφων του Προφήτη Μωάμεθ έξω από την Αραβία και ως τα σύνορα με το Βυζάντιο στη Μεσοποταμία. Εξετάζοντας τις αφηγηματικές τεχνικές και τη σύνθεση του κειμένου από μια συλλογή προηγούμενων προφορικών και γραπτών κειμένων συζητάμε τη διαδικασία διαπραγματεύσης μεταξύ των διαφόρων «συγγραφέων» του κειμένου και των ηρώων που εκπροσωπούν διαφορετικές μορφές «εαυτού» και «ετερότητας»

Hybridization of Self and Other in the historical narration of al-Tabari (224-310 AH/839-923 AD)

The talk analyses a section of the famous chronicle "History of Prophets and Kings"  and specifically the narrative year that coincides with the beginning and the end of the first campaign of the companions of Prophet Muhammad outside Arabia and to the border with Byzantium in Mesopotamia. Examining the narrative techniques and the composition of the text from a collection of prior oral and written texts we discuss the process of negotiation between the various “authors” of the text and the heroes representing different forms of self and otherness.

Jakub Sypiański

Το αναγνωστικό κοινό και οι λογοτεχνικές προτιμήσεις στην Κωνσταντινούπολη  και στις ισλαμικές πρωτεύουσες (9ος - 11ος αιώνας)

In my research of Arabo-Byzantine intellectual contacts one of the initial tasks is to examine the cultural baggage with which the Arabs and the Byzantines entered the sphere of intercultural interactions. My method is to analyse the internal social mechanics of producing knowledge in the eastern Roman Empire and in Islam: institutions of learning, place of scholars in society, purposes for acquiring knowledge. One of the dimensions is social and involves the connotations and social usages of science and knowledge in Byzantine Christianity and in Islam. The other dimension is political and involves the patronage of learning and ideological uses of knowledge. We need to list differences and similarities, but also to try to localize the potential points of familiarity/misunderstanding, from the perspective of a Byzantine looking at the Arabic social system of knowledge (and vice versa). One of the preliminary question is the comparison of the literary tastes and intellectual interests of scholars and readers in the eastern Roman Empire and in the Islamicate world. Were the readers in Constantinople, Baghdad and Cordoba interested in the same subjects and authors? I want to answer this question by correlating the content of books that were copied and/or translated. 

 Σημ. Οι περιλήψεις είναι κατά λατινική αλφαβητική σειρά. Οι γλώσσες περίληψης είναι ακριβώς όπως είχαν την καλοσύνη να τις καταθέσουν οι ομιλητές, μερικές φορές δίγλωσσες.