Λίγα λόγια για το βιβλίο του S. Gouguenheim, "Ο Αριστοτέλης στο Μον-Σαιν-Μισέλ

            Ο Sylvain Gouguenheim είναι καθηγητής μεσαιωνικής ιστορίας. Συγκεκριμένα, ειδικεύεται στην ιστορία των σταυροφοριών και στο Τευτονικό Τάγμα. Με το βιβλίο του Aristote au Mont-Saint-Michel, les racines grecques de l’Europe chrétienne (Παρίσι, εκδόσεις Seuil, 2008), προκάλεσε θύελα συζητήσεων που σίγουρα δεν ήταν στις προθέσεις του ιστορικού. (Στην Ελλάδα το έργο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ολκός, 2009).

            Εν ολίγοις, οι θέσεις του συγγραφέα μπορούμε να πούμε ότι εστιάζουν σε τρία σημεία.

            α) Η Δύση δεν έπαψε ποτέ να ενδιαφέρεται για την αρχαία γραμματεία και με αφετηρία την καρολίγγεια αναγέννηση κινητοποιήθηκε προς την αναζήτηση της αρχαίας σοφίας. Ο συγγραφέας επικεντρώνει τα επιχειρήματά του στο αββαείο Μον-Σαιν- Μισέλ, το οποίο θεωρεί τον λησμονημένο κρίκο στη μετάβαση της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη από τον Ελληνικό κόσμο στο Δυτικό. Στη μονή Σαιν-Μισέλ γίνονται μεταφράσεις ελληνικών χειρογράφων στα λατινικά, με εμβληματική μορφή τον Ιάκωβο της Βενετίας τον Γραικό, τον οποίο ονομάζει πρώτο μεταφραστή του Αριστοτέλη.

            β) Το Βυζάντιο διατήρησε μια συνέχεια στην επαφή του με την κληρονομιά των αρχαίων Ελλήνων, την οποία θεωρούσε δικιά του. Οι επαφές των Βυζαντινών λογίων με τη Δύση καθώς και η μετανάστευση Ελλήνων από τις περιοχές που κατέκτησε το Ισλάμ προς την δυτική Ευρώπη, έφεραν κυρίως σε επαφή τους δυτικούς με την αρχαία ελληνική γραμματεία και τους τροφοδότησαν με χειρόγραφα.

            γ)Διαχωρίζει τον αραβικό πολιτισμό από το Ισλάμ, υποστηρίζοντας ότι Άραβες δεν ήταν μόνο Μουσουλμάνοι, αλλά και Χριστιανοί και Εβραίοι. Δέχεται τη μεγάλη μεταφραστική κίνηση των Σύρων και είναι αυτή που έφερε σε επαφή το Ισλάμ με τα αρχαία κείμενα. Ωστόσο, υποστηρίζει ο συγγραφέας, το Ισλάμ δεν μπόρεσε ποτέ να κατακτήσει το πνεύμα των Ελλήνων. Σε αυτό συνέτειναν τρεις παράγοντες: Κατά πρώτον η διαφορά της δομής μιας ινδοευρωπαϊκής γλώσσας από τη σημιτική. Εδώ θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα τα οποία θεωρώ ενδιαφέροντα για συζήτηση: «Ειδικά σε μια σημιτική γλώσσα, το νόημα αναβλύζει μέσα από τις λέξεις, από τις συνηχήσεις και τις αντηχήσεις τους, ενώ σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα προκύπτει πρώτα από τη διάταξη της φράσης, τη γραμματική της δομή.» και «Η αραβική γλώσσα είναι μια γλώσσα θρησκείας με την ετυμολογική έννοια του όρου: το ότι στο σύστημα των ινδοευρωπαϊκών χρόνων (αόριστου/ενεστώτα/ μέλλοντα) αντιπαρατάσσει αυτό της έννοιας του ρήματος (συντετελεσμένο/μη συντετελεσμένο) διευκολύνει το δέσιμο με τις ρίζες. Τελικά οι διαφορές μεταξύ των γλωσσολογικών συστημάτων είναι τέτοιες που σχεδόν αψηφούν κάθε μετάφραση· τόσο πολύ το σημαίνον κινδυνεύει να αλλάξει νόημα περνώντας από τη μια γλώσσα στην άλλη.» [σ.147] 

            Η δεύτερη θέση αφορά το δόγμα του Ισλάμ: «Πανίσχυρο το μουσουλμανικό δόγμα αφήνει ελάχιστο χώρο στην κριτική σκέψη και ειδικά σ’ εκείνη που ζητά να προικίσει τον άνθρωπο με μια αναζωογονητική ιδιότητα, την ελευθερία» [σ.171] Το βάρος της ορθοδοξίας, της ορθοπραξίας και της στενής σύνδεσης του πολιτικού και του θρησκευτικού στοιχείου που αποτελούν τη βάση της αββασίδικης κοινωνίας, δεν αφήνει περιθώρια στον ελεύθερο στοχασμό.

            Τρίτον, στο Ισλάμ απουσιάζει η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη και «ουδείς ποτέ στο Ισλάμ ανέτρεξε στο ελληνορωμαϊκό νομικό σύστημα, ούτε καν ο Αβερρόης» «Δεν υπήρξε κανείς άγιος Θωμάς μουσουλμάνος για να επεξεργαστείμια κοσμική άποψη για την εξουσία» [σ.174].

            Συνεπώς, καταλήγει ο συγγραφέας ο εξελληνισμός του Ισλάμ απέτυχε και επομένως για πιό φωτισμένο Ισλάμ μου μεταλαμπάδευσε την αρχαία ελληνική σοφία στη Δύση, μιλάμε; Η Ευρώπη δεν οφείλει τίποτα στο Ισλάμ όσον αφορά την πολιτισμική της ανάπτυξη. Αντίθετα το Ισλάμ χώρισε τον κόσμο της Μεσογείου σε επιμέρους πολιτισμούς σύνορα των οποίων ήταν οι ακτές της. Η Μεσαιωνική Μεσόγειος από σταυροδρόμι πολιτισμών ορίζεται από τον Gouguenheim σε πεδίο σύγκρουσης πολιτισμών.

            Οι θέσεις που εκφράζει ο συγγραφέας θα μπορούσαν να ήταν χρήσιμες σε ένα διάλογο, αν ήταν καθαρά επιστημονικές. Ο λόγος εντούτοις του συγγραφέα είναι πολεμικός και πολιτικός. Πράγμα που αν δεν αποκλείει τον διάλογο, σίγουρα τον δυσκολεύει. Παραθέτω ένα απόσπασμα από την εισαγωγή ήδη του βιβλίου: «...η Ευρώπη –και μόνο η Ευρώπη- γέννησε τη σύγχρονη επιστήμη, της οποίας ο σημερινός οικουμενικός χαρακτήρας αποκεικνύει τον πρωταρχικό ρόλο της για ολόκληρη την ανθρωπότητα.» Αυτός ο απόλυτος τόνος αποκλείει την έρευνα τον διάλογο μεταξύ των πολιτισμών και ιδικώτερα, εισάγει μια ιεραρχία των πολιτισμών σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, τον Μεσαίωνα. Και όπως ο ίδιος αναφέρει «μια επιστημονική συζήτηση γίνεται πολτικό παιχνίδι...κι εκεί χάνει.» [σ.219]

Μαίρη Χριστοδούλου